Kurtuluş Savaşı’nın görsel simgesi olarak zihinlerimizde kazınmış olan İstiklal Madalyası, uygun bildiğimizi sandığımız lakin tabiatı ve kıymetli özellikleri ile vakit içinde yaşadığı dönüşümü bilmediğimiz, kaba hamasetle anlatmaya çalıştığımız bir madalya. İstiklal Madalyaları, Kurtuluş Savaşı’nın en düşünceli periyodunda seçkin bir kahramanlık ve muvaffakiyet madalyası olarak doğmuş. Cumhuriyet’in ilanı sonrasında değişen şartlar sonucu savaşa katılan herkese verilen bir savaş hizmet madalyasına dönüşen İstiklal Madalyası’nın öyküsü, hak sahiplerine verilmesiyle bitmemiş. Şaşırtan bir biçimde madalya, kurulan çağdaş Türkiye tarihinin her periyodunda de şartlara ahenk sağlayarak varlığını sürdürüyor. Askeri tarihçi Prof. Dr. Mesut Uyar da, “Bir Asrın Akabinde İstiklal Madalyası” isimli kitabını geçtiğimiz günlerde İş Bankası Kültür Yayınları tarafından okuyucuyla buluşturdu. Kitap, yalnızca Kurtuluş Savaşı’nın değil tıpkı vakitte Cumhuriyetin kuruluşunun da simgesi olan İstiklal Madalyası’nı geçmişten bugüne ele alıyor.
SERGİDEN İLHAM ALDIM
Tarihimizin kıymetli bir modülü olan İstiklal Madalyası hakkında araştırmalar yürüten Prof. Dr. Mesut Uyar, ulaşabildiği tüm İstiklal Madalyası kıssalarını bir kitapta derlemiş. Uyar, kitabın yazım öyküsünü İstiklal Madalyası’nın serüvenine benzeterek, “19 Mayıs 2019’da İzzeddin Çalışlar’ın küratörlüğünü yaptığı ‘İstiklal Sergisi’nin açılışı sonrasında Mucizat Eker Divringi’nin babası Abdullah İsmet Eker’e ve Rengin Karan’ın dedesi Osman Nuri Oral’a ilişkin İstiklal Madalyalarını Türkiye İş Bankası Müzesi’ne bağışlamaları yeni bir stant ve bu kitabın sürecini başlattı” tabirleriyle anlatıyor.
Geçtiğimiz yıllarda İş Bankası’nın Sirkeci’deki tarihi binasında açılan İzzeddin Çalışlar’ın küratörlüğünü üstlendiği ‘Bir Asrın Akabinde: Cepheler, Beşerler ve Büyük Zafer Sergisi’ muharrir Mesut Uyar’a ilham vermiş. Standın hazırlıkları esnasında İş Bankası, ülke geneline bir duyuru yaparak ailelerden dedelerinin İstiklal Madalyaları, beratları ve başka ilgili malzemeyi ödünç vermelerini istemiş. Maksat standın bir kısmını madalya ve ilgili fotoğraf ve dokümanlara ayırmakmış. Bu duyurunun toplumumuzda kestirim edilenin ötesinde karşılık bulduğunu lisana getiren Uyar, “Üç yüz madalyanın yanı sıra yüzlerce doküman, fotoğraf ve obje stant için ödünç verildi. Aslında çok daha fazlası gelmekteydi fakat nihayetinde stant için kabul tamamlandı” diyor. Bir daha bu kadar madalya ve malzemeyi toparlamanın mümkün olamayacağını düşünen Uyar, Türk halkının bu kadar ilgi gösterdiği ve ehemmiyet verdiği İstiklal Madalyası’nın öyküsünü bir kitaba dönüştürmeye karar veriyor. “İstiklal Madalyası’nın öyküsünü yazılı ve görsel olarak bir bütünsellik içinde anlatacak bir kitap formatını tercih ettik” diyen Uyar, bağışçıların kitabın yazılmasında da değerli rol oynadığını söylüyor.
İLK MADALYALAR
Madalya ve sonrasında nişanlar aslında Avrupa’da birden fazla fonksiyonu yerine getirmek üzere 15 ve 16. yüzyıllarda ortaya çıkmış. Birinci askeri madalyalar ise 18. yüzyıl esnasında kıymetli bir sefer yahut muharebeye katılan ve sadakatle vazifelerini yapan askerlere verilmiş. Liyakat, muvaffakiyet, kahramanlık ve cüretin madalya ile ödüllendirilmesi 1789’da İsveç Hükümdarı Üçüncü Gustav’ın yavuz asker için özel bir madalya ihdas etmesiyle başlamış. Böylece günümüzde de geçerli olan üç ayrım ortaya çıkmış: Kahramanlık ve muvaffakiyet madalyaları, savaş hizmet madalyaları ve hatıra madalyaları.
Osmanlıca beratlar hem estetik hem kaliteli
İstiklal Madalyası’nın değişik ve öteki madalyalardan farklı özelliklerinden biri de hiç elbet berat çeşitliliği. 1921’den günümüze hali ve üzerindeki metni farklı çok sayıda berat madalyalarının yanı sıra çok sayıda beratın da stant için aileler tarafından ödünç verilmesi sayesinde birinci sefer İstiklal Madalyası’nın bütün farklı beratlarını bir ortaya getirmek mümkün olmuş. 1921’den günümüze verilen beratların hepsi incelendiğinde ise, savaş devri ve çabucak sonrasında da verilen Osmanlıca beratların tasarım ve baskı kalitesi açısından çok daha kaliteli ve estetik olduğu ortaya çıkmış. Bilhassa 1968 sonrasında verilen beratların da hem estetik açıdan problemli olduğunu hem de kullanılan mürekkebin vakitle uçup kaybolduğunu ortaya koymuş. Bu durum günümüzde verilen yazıcı çıktısı beratların ise ömrünün fazla olmayacağının aşikâr olduğunu gösteriyor.
Celal Bayar’ın madalyasına el konuldu
İstiklal Madalyası, 27 Mayıs darbesi sonrasında mükafattan cezalandırma aracına dönüşüyor. 27 Mayıs 1960 darbesi sonrasında tutuklanıp mahkemeye sevk edilen Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın İstiklal Madalyası’na el konuluyor. Böylece birdenbire İstiklal Madalyası bir mükafattan ceza aracına dönüşüyor. Bayar, bu karara itiraz ediyor ve uzun bir yargılama sonrasında İstiklal Madalyası Bayar’a iade ediliyor.